Tôi nghe nói hai bạn đã dành rất nhiều thời gian ở bảo tàng vật lý tại Bát Tràng để có thể có ý tưởng cho dự án này? Tôi không tưởng tượng được một bảo tàng gốm tư nhân nhìn sẽ thế nào?

Nó giống như là bước vào phòng khách của một người sưu tầm gốm. Khắp nhà để toàn vại, toàn chum to và nhiều đến độ bạn không có chỗ ngồi. Giống như là mình đang bước vào nhà kho của một nghệ sĩ gốm thực thụ mà mọi tác phẩm được trưng bày khắp nơi, ở mọi chỗ mà bạn có thể nhìn thấy, và bạn buộc cứ phải nhìn xuống nền nhà vì sợ bỏ mất cái gì. Ở nước ngoài các bảo tàng sẽ được trưng bày đẹp đẽ có thông tin các thứ, còn dạng bảo tàng này ở Việt Nam thì nó chỉ đẹp một cách thuần túy thôi, nó đẹp rồi nên đặt vào góc nào cũng đẹp. Ở nó có sự cộng hưởng tất cả những gì tinh túy, chi tiết và công phu nhất. Thì đó chính là tính vật lý của bảo tàng. Nói chung, bạn hãy cứ tưởng tượng một bộ sưu tập cá nhân tập hợp tất cả những tác phẩm để đời, có những cái ngẫu hứng làm chơi mà lại thành ra độc bản có ý nghĩa.

Bản thân việc tìm hiểu về câu chuyện của một nghệ nhân đã mất vừa có những chi tiết thú vị, vừa nghe cũng rất thử thách thì phải?

Chúng tôi nghĩ ước gì được gặp bác lúc bác còn sống, vì khi làm dự án này, chúng tôi chỉ nghe kể lại đã thấy rất thích. Dù trước đó chúng tôi có nói với nhau để xem câu chuyện như nào để không đặt cảm xúc cá nhân quá nhiều vào dự án, do thiếu quá nhiều thông tin. Sau đó, chúng tôi cố giữ lại tinh thần của bác để xây dựng thương hiệu. Ngày xưa bác cũng có logo cũ, chúng tôi làm một bộ font chữ để trở thành logo mới dựa trên tinh thần của cái logo đó. Lúc đầu cũng hơi lo nhưng làm dần thì thấy càng hứng thú hơn.

Làm sao để thể hiện được “tinh thần” ấy trên một bảo tàng virtual?

Đầu tiên là ở cái tên: Hồn Đất Việt, vì chúng tôi sẽ mang cái hồn đất Việt đó đi vào bên trong dự án, vào trong từng chữ cái của bộ font riêng “MN Vũ Thắng”. Trong từng ngóc ngách của con chữ, sẽ có hình ảnh các bình gốm được nằm rải rác, giống như bảo tàng bây giờ vậy. Cũng vì bác hay kí tên ở dưới mỗi sản phẩm của mình, thành ra mỗi sản phẩm vừa có tính dân gian, truyền bá lại vừa có cái tính riêng của người nghệ sĩ, nên việc dùng cả bộ phông chữ trở thành cách thể hiện riêng của bảo tàng lại rất hợp lý, ý nhị và không làm lu mờ các tác phẩm, thay vì một hệ thống nhận diện rườm rà. Cùng với nhau, toàn bộ hệ thống trở thành sân khấu cho các tác phẩm được trưng bày một cách mạch lạc hơn, với thông tin trực quan hơn, để người xem có nhiều “khoảng trống” cùng trải nghiệm các tác phẩm và bảo tàng.

Rất thú vị! Thường thì mọi người gọi những người làm gốm là nghệ nhân, nhưng hai bạn lại gọi bác là nghệ sĩ?

Vì bác ấy đúng là một nghệ sĩ thực thụ, có hơi hướng đương đại và đầy sáng tạo. Màu gốm của bác rất khác, nó có sự chuyển màu tinh tế sau quá trình nung, nên ở các góc khác nhau sẽ cho cảm quan khác nhau hoàn toàn. Vì thế, dù những chiếc bình đã được làm từ lâu rồi nhưng mà chất men vẫn hiện đại, nếu đặt chiếc bình đó vào ngôi nhà hiện đại thì vẫn có sự giao thoa tinh tế. Tôi nghĩ nghệ nhân là những người bậc thầy ở một lĩnh vực, kĩ năng nào đó. Họ làm nó đến mức độ đỉnh cao. Còn công việc của bác thì mang nhiều chất thơ thổi hồn cho tác phẩm hơn.
Chất nghệ sĩ, sáng tạo của bác chứa đựng trong từng tác phẩm, đến độ bạn chỉ cần cảm thụ tác phẩm là sẽ thấy chứ không cần phải đọc đến tài liệu. Tất cả những gì bác làm đều có tính ngẫu hứng, đều có cái vẻ như bác thích nên bác làm nó thôi. Bạn chỉ cần ôm một cái bình mà quan sát men bác dùng, những hình chạm nổi đều có thể khiến bạn bật lên trầm trồ. Bác có hai cái bình 1000 năm Thăng Long, tôi lúc đầu cứ nghĩ hai cái bình đó phải chạm hình nổi tương tự nhau, hoặc ít nhất đối xứng nhau, giống nhau ở một chi tiết nào đó, hoặc nối từ bình này qua bình kia. Nhưng không, hai cái bình này khác nhau hoàn toàn, được đặt một cách có chủ đích. Hoặc ví dụ như một bộ tác phẩm có 12 cái thống, nhưng lại có cái thống thiệt to, cái thống bé hơn, ở giữa có những cái thống lúp nhúp và không bằng nhau, hình vẽ trên đó là trải dài cả nước Việt Nam, nhưng những nét vẽ trên đó lại rất khác nhau, không có cái nào giống cái nào, đòi hỏi mình phải quan sát kĩ từ tác phẩm một.
Bác cũng thổi hồn cho tác phẩm ngay trong lúc đang làm nó, ví dụ với tác phẩm đắp nổi hình chùa một cột, và tôi không nghĩ không có ai có thể đắp hình nổi đẹp được như thế nữa. Nói chung mỗi tác phẩm không thể xếp thành bộ được, đều là tác phẩm độc bản.

Từ những chất liệu thu thập trong quá trình thực hiện dự án, tôi có cảm giác phong cách của người nghệ sĩ có ảnh hưởng rất lớn đến anh chị?

Theo chúng tôi nghiên cứu, bác là người có cách làm gốm rất mới so với các nghệ nhân khác ở Bát Tràng. Cái chất gốm không phải là chất cũ từ các đời trước, mà là thứ được thừa hưởng và cộng hưởng với những phương pháp mới. Bác không phải là nghệ nhân xuất thân làm gốm ở Bát Tràng mà lại Tốt nghiệp Khoa Đồ họa – Trường Cao đẳng Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội năm 1980 trước khi theo đuổi sáng tạo với gốm trong suốt 40 năm. Thậm chí chúng tôi hay nói đùa bác có khi chính là nhà thiết kế đồ họa đời đầu mà chúng tôi nên học hỏi. Và đó phải là một nghệ sĩ có một tâm hồn linh động và phức tạp, để có thể biến cái bình có hồn như một con người, có những điểm xuyến riêng. Chúng tôi hay gọi là bác “quậy”, và bác đúng là quậy thiệt. Nhìn vào studio nơi nghệ sĩ làm việc trước kia, đồ mà “quậy” thành công cũng có, đồ mà “quậy” để ngổn ngang cũng có. Tôi nghĩ khi bác còn sống cũng không muốn bảo tàng của mình nhìn cũ kĩ hay mô phạm, vì vậy trong quá trình thực hiện dự án chúng tôi luôn hướng đến sự mới mẻ, giao thoa.

Thành phố Hồ Chí Minh
Tháng 12/2021
Bài viết: Vân Anh
Ảnh: Lê Lai & Tư liệu